Waar wij in Nederland vooral bekend zijn met de hokjes “man” en “vrouw” als het gaat om gender, zien we steeds meer dat er verder wordt gedacht dan deze hokjes. Sterker nog, gender wordt steeds minder gezien als iets met twee opties waartussen een keus gemaakt moet worden (genderbinariteit), maar steeds meer als spectrum, waarbij zij slechts twee opties zijn tussen vele andere vormen. Hoewel wij binnen onze maatschappij voortdurend nieuwe taal ontwikkelen om deze andere vormen een naam te geven, is het bestaan van genderdiversiteit en queerness niet nieuw. Het is ook zeker niet alleen een westers fenomeen: het Indiase subcontinent heeft een rijke geschiedenis aan queerness. Ter ere van van Indian History Month 2022 zal elke maandag een artikel worden gewijd aan queer sporen in de Mahabharata, een van de belangrijkste geschriften binnen het Hindoeïsme[1]. Op deze tweede maandag wordt het veelbewogen verhaal van Shikhandi(ni) uitgelicht.
Shikhandi(ni) was een belangrijk persoon om Bhishma te verslaan, maar om met dit verhaal te beginnen gaan we terug naar het leven dat Shikhandi had voor hij als Shikhandi(ni) werd geboren. In haar leven als Amba wordt zij geboren als dochter van de koning van Kashi en als zus van Ambika en Ambalika. Zij is heimelijk verliefd op de koning van Salwa en hij op haar. Tijdens haar swayamvara (ceremonie waarbij potentiële huwelijkspartners bij elkaar komen en de bruid mag kiezen) wordt zij echter met haar zussen tegen haar wil ontvoerd door Bhishma, een strijder aan de kant van de Kaurava’s, die op zoek is naar deugdzame bruiden voor zijn broer Vichitravirya. Bhishma heeft zelf een belofte afgelegd om celibatair te blijven en is daarom gezegend met een leven zo lang als hij dat wil. De moeder van de beoogde bruidegom maakt voorbereidingen om de huwelijken te laten voltrekken, maar Amba maakt zich er hard voor dat zij enkel met de koning van Salwa wilt trouwen. Bhishma geeft uiteindelijk toe dat zij haar eigen keus zou moeten maken en stuurt haar naar de koning van Salwa, terwijl haar zussen wel het huwelijk aangaan met Vichitravirya. Helaas voor Amba verstoot de koning van Salwa haar nu. Na deze afwijzing wijst ook Vichitravirya haar af, en wordt de optie opgegooid dat Bhishma met haar trouwt, aangezien hij degene is die haar in deze situatie heeft gebracht door haar te ontvoeren. Vanwege zijn celibaat weigert ook Bhishma haar echter, wat een honger om wraak bij Amba aanwakkert. Zij onderneemt diverse stappen om rechtvaardigheid te vinden, maar vindt uiteindelijk pas haar oplossing als de god Shiva haar inspanningen beloont en belooft dat zij in haar volgende leven een man zou worden en zo Bhishma zal vernietigen. Zich vasthoudend aan deze belofte, maakt zij zelf een einde aan haar leven als Amba.
Amba’s nieuwe leven begint bij diens geboorte als Shikhandini, maar leven als Shikhandi: waar Shikhandini biologisch gezien wordt geboren met vrouwelijke geslachtsdelen, wordt hij al vroeg als de zoon Shikhandi opgevoed door zijn vader. Shikhandi leert alles waar een zoon in die tijd in getraind dient te worden. Shikhandi wordt ook uitgehuwelijkt aan een vrouw, al is de bruid in kwestie niet blij met deze situatie, wat leidt tot spanningen bij het echtpaar, maar ook tussen hun ouders en diens koninkrijken. Shikhandi vlucht hierdoor het bos in, waar hij een mannelijke yaksha (natuurgeest) ontmoet die aanbiedt om van geslacht te wisselen. Na deze wisseling gaat Shikhandi mee naar het strijdsveld, waar beide zijden van de oorlog, de Kaurava’s en de Pandava’s, aanwezig zijn. Shikhandi vecht aan de zijde van de Pandava’s en vindt Bhishma aan de kant van de Kaurava’s. Bhishma heeft ooit ook beloofd om nooit iemand te doden die een vrouw is, als vrouw geboren is of in een vorig leven een vrouw was, en doet om deze reden niets in zijn verdediging als Arjuna en Shikhandi pijlen op hem afvuren. Hoewel Bhishma niet sterft tijdens de strijd, overlijdt hij uiteindelijk als gevolg van de strijd, waarmee Shikhandi Amba’s wraak voltooit.
Lezend met de LBGTQIAA+ woordenschat die wij nu hebben kunnen we allerlei sporen van queerness ontdekken, al zitten deze soms wederom vol tegenstrijdigheden. Het is duidelijk dat Amba’s leven getekend wordt door ideeën omtrent deugdzaamheid en eer van met name vrouwen. Het feit dat Amba is afgewezen door drie mannen tekent haar leven waar zij geen andere opties heeft behalve trouwen. Ook de consent (toestemming) van Ambika en Ambalika wordt niet meegenomen in de huwelijksvoorbereidingen. De positie van de vrouw is duidelijk ondergeschikt en het is alleen door diens geboorte als Shikhandi(ni) dat Amba wel haar wraak kan voltrekken.
Tegelijkertijd illustreert dit eeuwenoude verhaal het verschil tussen sekse en gender: Shikhandi heeft vrouwelijke genitaliën, maar wordt vooralsnog opgevoed en gezien als man. Hoewel het hebben van bepaalde genitaliën vaak wordt verbonden aan de maatschappelijke rollen die iemand dient aan te nemen, zien wij in de praktijk dat gender veel complexer werkt. Shikhandi wordt geboren als Shikhandini, maar opgevoed als Shikhandi, waardoor ook de samenleving hem ziet als man. Hierdoor trouwt Shikhandi ook met een vrouw in een sterk heteronormatieve samenleving. Hier is het wel weer een typisch mythische wending dat Bhishma Amba weet te herkennen in Shikhandi.
Als we kijken naar de yaksha zien we hier ook een vorm van genderfluïditeit: Shikhandi en de yaksha wisselen van geslacht, maar passen ook de manier waarop zij hun gender uitdragen hiermee aan. De context van het verhaal laat zien dat er wel degelijk ideeën zijn over bepaalde verwachtingen van mensen met een bepaald gender, en eigenlijk zou je zo ver kunnen gaan het juist deze verwachtingen zijn die maken dat Amba zo wanhopig is om te trouwen na haar ontvoering: Amba instrumentaliseert genderfluïditeit om haar doel als Shikhandi te bereiken.
Kortom: het verhaal van Shikhandi laat allerlei sporen van queerness zien! Het is dan ook geen wonder dat Shikhandi vaak wordt aangehaald in cultuur en politiek als het gaat om de rechten van trans mensen in India. Shikhandi is zo niet alleen een figuur uit een al dan niet mythisch verleden, maar ook een drager van betekenis in de strijd om meer rechten te krijgen in het heden.
[1] Hier wil de auteur graag benadrukken dat het spreken over HindoeISME een westers koloniaal product is: er is niet één soort HindoeISME.
Geschreven door Louise Autar
Hindostaans & Queer 
Gepubliceerd door